هدف از ايجاد اين مناطق، فراهم كردن شرايط مناسب به منظور افزايش توليد و صدور كالاهای صنعتی از طريق جذب سرمايه‌های خارجی، ايجاد اشتغال، كسب درآمد ارزی، افزايش درآمد حاصل از توريسم، تأمين مواد اوليه و قطعات مورد نياز صنايع، برقراری پيوندهای صنعتی با داخل كشور، رشد رفاه اقتصادی و مادی مردم، مناطق و سپس منافع ملی است.
سؤال اصلی این نوشتار، این است که مناطق آزاد در جذب سرمایه گذاری های خارجی و ارتقای دیپلماسی عمومی کشور چه نقشی دارند؟ همچنین بررسی جوانب مثبت و منفی عملکرد این مناطق در عرصه تجارت بین الملل و توسعه گردشگری خارجی از دیگر اهداف این نوشتار است.
نخستین منطقه آزاد در دنیا در سال ۱۸۸۸ ایجاد شد که کارکرد اصلی آن تجارت بود. بعد از جنگ جهانی دوم بود که منطقه آزاد دیگری در سال ۱۹۵۷ در ایرلند ایجاد شد و پس از آن نیز به دلیل موفق بودن این تجربه، مناطق آزادی نیز در هندوستان و سنگاپور ایجاد شدند. شاید هدف اولیه مناطق آزاد، آزاد شدن تجارت از بند مقررات بود تا با کاهش پیچیدگی بوروکراسی، فضای کسب وکار بهتری ایجاد شود.
مزایای ایجاد مناطق آزاد تجاری و گردشگری:
۱. ایجاد محیطی مساعد برای توسعه پایدار و مستمر صنعت گردشگری
۲. ایجاد اشتغال (به ازای هر شغل مستقیم گاه تا هفت شغل غیر مستقیم ایجاد می‌شود)
۳. افزایش جذابیت سرمایه گذاری منطقه
۴. افزایش سطح و کیفیت خدمات
۵. توسعه فناوری های حوزه سلامت، بهداشت و درمان از طریق مبادله اطلاعات و ایجاد روابط متقابل بین دانشگاه ها و مراکز علمی داخلی و جهانی
با توجه به موارد فوق استفاده مناسب از توانایی های مناطق آزاد در عرصه های مختلف یک ضرورت است. بدین منظور تعیین نقش و عملکرد مناطق آزاد در هر منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است. در این میان یکی از مهم‌ترین وظایف مناطق آزاد کشور، انعکاس چهره ای روشن و دوستانه از وضعیت تجارت و سیاست خارجی کشور، و ارتقای دیپلماسی عمومی کشور در عرصه های جهانی است. بکارگیری نیروی انسانی متخصص و مرتبط در حوزه تبلیغات نوین و ارائه چهره‌ای بین المللی و علاقه‌مند به تبادلات فرهنگی از کشور، سرمایه‌گذاری های خارجی را جذب کرده و به فراهم شدن شرایط برتر، و مزیت های ارزنده برای توسعه صنعت گردشگری ایران سبب خواهد شد.
ایجاد مناطق آزاد در کشور
ایجاد مناطق آزاد اقتصادی-گردشگری، نیازمند انجام مطالعات گسترده و تخصصی، برنامه‌ریزی های میان مدت و بلند مدت و بکارگیری تجارب کشور های همتراز از لحاظ سرانه درآمد ملی و قدرت مالی است. استفاده منجسم و مناسب از تجارب کشور های دیگر سبب خواهد شد تا از نقاط مثبت عملکرد آنان الگوبرداری، و از انجام عملیات زائد و طراحی برنامه های مضر پرهیز شود. نتایج مطالعه ای که در سال ۲۰۱۹ از مجله \"world invensment\" کنفراس تجارت و توسعه سازمان ملل UNCTAD منتشر شد نشان می‌دهد که اگر فرآیند ایجاد مناطق آزاد گردشگری به عنوان یک مفهوم واحد در نظر گرفته شود و برنامه‌ریزی ها در مسیر توجه به ظرفیت ها و کارکرد های متنوع مناطق مختلف نباشد، نتیجه عملکرد نسبتاً پایین خواهد بود و حتی می‌تواند منجر به زیان های ناخواسته نیز شود. نتایج مطالعه نشان می‌دهد با جذب سرمایه‌گذاری های خارجی، حتی در مقیاس اندک، می‌توان صنعت گردشگری را به اولویت اصلی اقتصاد کشور تبدیل کرد. بدین ترتیب ادغام گردشگری داخلی و حوزه میراث فرهنگی با گردشگری جهانی سبب توسعه مستمر و پایدار اقتصاد گردشگری خواهد شد.
تجارب موفق
همانطور که اشاره شد، مطالعه، بومی‌سازی و بکارگیری تجارب موفق بین‌المللی سبب فراهم شدن شرایط برتر برای توسعه صنعت گردشگری و مناطق آزاد خواهد شد. کشور های اندونزی و ازبکستان به عنوان دو نمونه موفق توسعه گردشگری خارجی و ایجاد مناطق آزاد در آسیای مرکزی و خاوردور در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته اند.
اندونزی
دولت مرکزی اندونزی، توسعه گردشگری را در صدر برنامه های کاری خود قرار داده است و تاکنون چندین منطقه و ساحل را به عنوان مناطق آزاد تجاری و گردشگری معرفی کرده است. اولین منطقه آزاد اندونزی در ناحیه باتام، بینتان و کریمون در جزایر ریائو افتتاح شد تا اندونزی از نزدیکی خود با سنگاپور که تنها ۱۲ مایل با آن فاصله دارد استفاده کند.
دولت اندونزی درصدد توسعه مناطق آزاد بیشتری در سراسر کشور، به ویژه در خارج از جزیره جاوه است. زیرا این امر می‌تواند باعث افزایش ارزش اقتصاد منطقه‌ای و کاهش نقش غالب جاوه، به ویژه جاکارتا، در اقتصاد اندونزی شود. هم‌اکنون دولت اندونزی در حال مطالعه موقیعت ها و مکان های مختلف برای توسعه هشت منطقه آزاد دیگر است. تخمین زده می شود که دولت برای توسعه همه این هشت منطقه، تا سال ۲۰۳۰ تا سقف ۷۲۶ تریلیون IDR (تقریبا ۵۵ میلیارد دلار) سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
مهم ترین هدف و مقصد از تشکیل مناطق آزاد در اندونزی، ایجاد شغل بود. مورد دیگر تسریع در انتقال فناوری با بهره گیری از نزدیکی اندونزی به سنگاپور و مالزی بود. تلاش های دولت در ایجاد مناطق آزاد با بهره‌وری بالا و چهره ای بین‌المللی سبب شده تا امروزه باتام و سایر جزایر ریائو تبدیل به یکی از جذاب‌ترین مناطق برای سرمایه‌گذاری های خارجی شوند. عمده مزیتی که این مناطق برای اقتصاد منطقه‌ای اندونزی فراهم کرده‌اند شامل:
۱. اشتغال پایدار
۲.ایجاد درآمدهای عظیم ارزی.
با توجه به موقعیت استراتژیک این مناطق و افزایش سرمایه‌گذاری های خارجی، امروزه جزایر ریائو از طریق گسترش و توسعه صنعت کشتی‌سازی صاحب ثروت عظیمی شده‌اند. رونق این صنعت باعث شد تا باتام به بزرگترین منطقه کشتی سازی در کشور تبدیل شود که بیش از ۱۵۰ شرکت بزرگ دریایی در این استان فعالیت دارند.
ازبکستان
تجزیه و تحلیل وضعیت فعلی صنعت گردشگری ازبکستان نشان می‌دهد که متولیان امور گردشگری و میراث فرهنگی ازبکستان، استفاده بسزایی از مناطق آزاد تجاری-گردشگری در پاسخگویی به تقاضای گردشگران و ارتقای سطح خدمات ارائه شده برده‌اند. دولت ازبکستان برای بهره‌برداری حداکثری از مناطق آزاد و افزایش درآمد حاصل از آنها اقدامات زیر را انجام داده است:
۱. بهبود پتانسیل های توریستی منطقه
۲. کاهش مالیات و تعرفه های گمرکی برای سرمایه‌گذاران و گروه های زنجیره ای هتل ها
۳. تاسیس هتل ها و اقامتگاه های مدرن و استاندارد
۴. آغاز همکاری های بین الملل با کشور های همسایه به منظور ایجاد تبلیغات نوین برای معرفی پتانسیل های توریستی منطقه
پیامد های مثبت این اقدامات شامل:
شکل‌گیری مسیر های نوین برای توسعه گردشگری خارجی، انعکاس چهره‌ای فرهنگی و دوستانه از ازبکستان، جلب توجه سازمان های بین المللی، توسعه زیر ساخت های ارتباطی، بهبود کیفیت خدمات توریستی و توسعه شبکه حمل و نقل مدرن بود.
ماحصل دستاورد های فوق، افزایش ۵۷،۵ ٪ درآمد های توریستی در ازبکستان است که ۹.۵ ٪ صادرات خارجی ازبکستان را شامل می‌شود.
همانطور که در مطالب فوق مشاهده می‌شود، اصول توسعه‌یافتگی ثابت و جهان‌شمول هستند. و کشور های توسعه‌یافته ( در حوزه اقتصاد گردشگری) چه در قاره اروپا، چه در خاوردور و خاورمیانه از اصول ثابتی تبعیت کرده‌اند. اما الگوهای توسعه یافتگی تابع شرایط محلی کشورها هستند و فراهم‌سازی بستر ها برای پیاده‌سازی این اصول، بر عهده نیروهای متخصص داخلی است. در ۲۸هزار کتاب اقتصاد، اقتصاد بین الملل و اقتصاد سیاسی که در ۳۴ سال گذشته در دنیا آماده و چاپ شده یا به کار گرفته شده، یک اصل کانونی قابل شناسایی است و آن این است که هر کشوری که در صنعتی جهانی مانند گردشگری پیشرفت کرده، یک اقدام را مبنا قرار داده و آن بین المللی شدن است. در تاریخ ۴ قرن توسعه در دنیا، هیچ کشوری نیست که پیشرفت کرده باشد اما این پیشرفت بر اساس یک الگوی محلی بنا شده باشد، بلکه همه کشورها ارتباطات گسترده بین المللی داشتند، چرا که این یک اصل پیشرفت همگانی است و فعالیت در مدارهای جهانی است که ضعف ها را نشان می‌دهد و برای حل آن تدابیر موثر می‌طلبد.
مناطق آزاد ایران
مناطق آزاد ایران عمدتا برای جذب گردشگران خارجی طراحی شده‌اند اما ساختار و عملکرد آنان با بینش دورن‌نگرانه و داخلی برنامه‌ریزی شده‌است. بنابراین، چنین بینشی باید اساساً تغییر یابد و امکانات و ساختارهای جدیدی ایجاد شود تا بستر هایی برای جذب گردشگران خارجی آماده شوند. مطابق شدن استاندارد های مناطق آزاد کشور با استاندارد های جهانی، علاوه بر فراهم آوردن شرایط مناسب برای کسب درآمد های ارزی مطلوب، سبب ارتقای توانمندی های داخلی نیز خواهند شد. مناطق آزاد کشور نقش بسیار مهمی در دوران حساس کنونی ایفا می‌کنند و برای اقتصاد کشور، به عنوان پیشروان ورود به تجارت آزاد محسوب می‌شوند. ظرفیت های موجود در مناطق آزاد می تواند در راستای سیاست های اقتصاد مقاومتی تعامل خود را با خارج از کشور هرچه سریعتر برقرار نماید. در این بین این مناطق باید بتوانند از حداکثر اختیارات خود استفاده نمایند و برای بهره مندی از این اختیارات و مقررات مصوب باید برخی موانع و مشکلات داخلی سریعا رفع شود.
بنابراین، این توان برای اقتصاد کشور وجود دارد که از ظرفیت های بخش خصوصی به نحو مطلوبی برای توسعه یک منطقه محروم استفاده کرده و زیرساخت یک منطقه آزاد را فراهم آورد.
مناطق آزاد کشور نخستین و مطمئن ترین پل ارتباطی کشور با تجارت آزاد جهان هستند. قابلیتی که هنوز از سوی بسیاری از مردم و حتی برخی دست اندرکاران اقتصادی کشور به خوبی شناخته نشده‌اند. بسیاری از مناطق آزاد در جهان توانسته‌اند نقش تعیین کننده ای در جذب سرمایه گذاری خارجی، توسعه صادرات کشور و انتقال فناوری های پیشرفته ایفا نمایند که برجسته ترین کشور در این زمینه کشور چین است که با مناطق آزاد متعدد خود در سه دهه گذشته اقتصاد کشور را متحول کرد و امروز در کنار اقتصادهای بزرگ دنیا قرار گرفته است. مطمئنا کشور ایران که در یکی از نقاط مهم جهان به لحاظ مراودات اقتصادی قرار گرفته بهترین موقعیت را برای توسعه ارتباطات اقتصادی دارد و این مناطق آزاد هستند که در گلوگاه های اقتصادی کشور می‌توانند نقش خود را به عنوان دروازه های امن و توسعه یافته جهت ورود به روابط اقتصادی سازنده با جهان امروز ایفا نمایند
نتیجه گیری
بدین‌ترتیب برای رسیدن به هدفی چون تبدیل مناطق آزاد کشور به مناطق بین‌المللی شناخته‌شده گردشگری در زمینه‌های تاریخی و طبیعی، باید راهبردهایی همچون مرمت و احیای آثار تاریخی، تأمین زیرساخت‌های موردنیاز و استفاده از ظرفیت‌ها و مشوق‌های قانونی جهت جذب سرمایه‌گذار و تسهیل در ورود گردشگران خارجی در دستور کار متولیان امر و دستگاه‌های ذی‌ربط این مناطق باید قرار گیرد.
در پیش گرفتن اجرای سیاست‌های کلانی چون آماده‌سازی زیرساخت‌های گردشگری، تبلیغات برای جذب گردشگر، ایجاد مشوق‌های مالی برای سرمایه‌گذاران و جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی از طریق ایجاد تسهیل در فرآیندهای مربوطه برای رسیدن به اهداف راهبردی دیگر ازجمله احداث هتل و هتل آپارتمان، مرمت و احیای کاروانسراها و آثار تاریخی مورد هدف، احداث کمپ‌های اقامت موقت، دستیابی به سهم بیش از ۵ درصد از ارزش تولیدات منطقه و … در مناطق آزاد کشور ضروری به نظر می‌آید. فراهم‌سازی زیرساخت‌های توسعه فعالیت‌های بازرگانی در کنار گمرکات و مراکز تخلیه و بارگیری کالا می‌تواند بسترساز تعامل سازنده با کشورهای منطقه باشد و زمینه را برای جذب گردشگر در بخش‌های مختلف ازجمله گردشگری سلامت، اکو توریسم، گردشگری تفریحی، گردشگری تجاری، ورزشی، تاریخی، طبیعت‌گرا، توریسم بازرگانی، اجتماعی، مذهبی و زیارتی، فرهنگی و آموزشی و … فراهم نماید.
مناطق آزاد تجاری-گردشگری، امروزه برای تحقق اراده کشور در توسعه گردشگری خارجی یکی از مناسب ترین گزینه ها هستند؛ صنعتی که می‌تواند در شرایط حساس اقتصادی این روز ها زمینه تمایل بهبود در برقراری روابط بسیاری از کشورهای خارجی با ایران، و در زمانی کوتاه زمینه رونق اقتصادی و اشتغال جوانان را برای کشور فراهم کند. توسعه گردشگری تنها گزینه رهایی اقتصاد ایران از وابستگی به نفت نیست؛ اما زود بازده ترین است و مناطق آزاد کشور می‌توانند آماده ترین مناطق برای شروع یک اتفاق مهم در این باره باشند.
* دانشجوی مدیریت گردشگری دانشگاه تبریز
انتهای پیام/
